Αρχαία Ελλάδα: Τι περιείχε η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων

Η αρχαία Ελλάδα ήταν το λίκνο της μεσογειακής διατροφικής παράδοσης, που χαρακτηριζόταν από τη μεσογειακή τριάδα «σιτάρι – ελαιόλαδο – κρασί» και συνοδευόταν από μια κουλτούρα μοιρασιάς και συντροφικότητας.

Γραπτά αρχεία και αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν τη σημασία της διατροφής στην οργάνωση της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, με απλά και λιτά γεύματα, και με το κοινό γεύμα να αποτελεί μια καλή πράξη μεταξύ των πολιτών.

Διατροφή και υγεία στην αρχαία Ελλάδα

Ήδη από τα αρχαία χρόνια οι Έλληνες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στη διατροφή, πιστεύοντας ότι η σωστή διατροφή ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για τη σωματική και ψυχική υγεία.

Είχε γίνει κατανοητό ήδη από τα αρχαία χρόνια ότι πολλές ασθένειες εξαρτώνται από λανθασμένους διατροφικούς χειρισμούς, και έτσι δοκιμάστηκαν διαφορετικές διατροφικές προσεγγίσεις για τη θεραπεία διαφόρων διαταραχών.

Ο Ιπποκράτης (460 π.Χ. – 370 π.Χ.), ο πατέρας της Ιατρικής, στο έργο «Περί διατροφής» εξέθεσε τη διατροφική του θεωρία, τονίζοντας τη σημασία της διατροφής στη θεραπεία ασθενειών. Ένα από τα χαρακτηριστικά της Ιπποκρατικής ιατρικής ήταν ακριβώς η ανάπτυξη της διαιτολογίας, πέρα από την παραδοσιακή φαρμακολογία.

Η περίφημη ρήση του «Η τροφή να είναι το φάρμακο σου και το φάρμακο η τροφή σου», ανέδειξε τη σημασία που έδινε στο φαγητό για τη διατήρηση της καλής υγείας.

Συγκεκριμένα, η ιπποκράτεια δίαιτα δεν ήταν μια περιοριστική δίαιτα με θεραπευτικούς σκοπούς, αλλά περισσότερο ένας ισορροπημένος τρόπος ζωής που επέτρεπε τη διατήρηση μιας κατάστασης ευεξίας.

Η έννοια της δίαιτας βέβαια περιλάμβανε, μαζί με τα τρόφιμα και τα ποτά, και τη σωματική άσκηση, όπως ακριβώς προτείνεται και στις τρέχουσες κατευθυντήριες γραμμές.

Φυσικά δεν ήταν μόνο ο Ιπποκράτης που είχε αντιληφθεί τη σημασία της διατροφής στην υγεία. Και  αργότερα, ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος (3ος αιώνας π.Χ.), ιδρυτές της μεγάλης ιατρικής σχολής της Αλεξάνδρειας, ο Κέλσος (1ος αιώνας μ.Χ.) και ο Γαληνός (130–200 μ.Χ.) έγραψαν δοκίμια για το ρόλο της διατροφής στη θεραπεία ασθενειών.

Τι περιείχε η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων

Οι διατροφικές συνήθειες των Αρχαίων Ελλήνων βασίστηκαν στη διαθεσιμότητα των προϊόντων της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της αλιείας, που υπήρχαν εκείνη την περίοδο στην περιοχή της Μεσογείου.

Η τυπική διατροφή των απλών ανθρώπων στην Ελλάδα, τόσο συμπεριλαμβανομένων των πλούσιων τάξεων, ήταν απλή και βασιζόταν κυρίως σε φυτικά προϊόντα με μόνο περιστασιακή κατανάλωση κρέατος και ψαριού. Συγκεκριμένα βασιζόταν ως επί το πλείστον σε:

• Λαχανικά
• Ψωμί
• Ελαιόλαδο
• Όσπρια
• Φρούτα
• Γάλα
• Τυρί

Μάλιστα αυτά τα τρόφιμα αναφέρονται στα γραπτά του Ομήρου και άλλων κλασικών συγγραφέων, και επίσης επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά ευρήματα, παρέχοντας ισχυρές αποδείξεις ότι τα προαναφερθέντα τρόφιμα όντως καταναλώνονταν από την Ομηρική έως και την Κλασική εποχή.

Μάλιστα, ο θεατρικός συγγραφέας Αντιφάνης (404 – 330 π.Χ.) ονόμασε τους Έλληνες «μασητές φύλλων», για να τονίσει την πολύ πλούσια σε λαχανικά  διατροφή τους.

Διαφορετική ήταν ωστόσο η διατροφή των Ελλήνων ηρώων, οι οποίοι στα ίδια ομηρικά κείμενα καταγράφεται ότι – σε αντίθεση με τον απλό λαό – έτρωγαν κυρίως κρέας, συνοδευόμενο από άφθονες ποσότητες ψωμιού και κρασιού, αφού τα φρούτα και τα λαχανικά δεν θεωρούνταν τροφές αντάξιες των θεών και των ηρώων.

Παν μέτρον άριστον στη διατροφή

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ένα ισορροπημένο και υγιεινό διατροφικό πρότυπο βασίζεται στα δημητριακά, τα όσπρια, τα ψάρια, τα φρούτα, το γάλα και το μέλι, ενώ το κρέας, τα γλυκά και το κρασί πρέπει να καταναλώνονται μόνο σε περιορισμένες ποσότητες.

Συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας συνέστησε μια ισορροπημένη διατροφή, με κατανάλωση όλων των ειδών θρεπτικών συστατικών σε μέτριες ποσότητες. Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι θεωρούσε την παχυσαρκία ως ασθένεια, συσχετίζοντάς τη με χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο τρόπος διατροφής που προτείνεται από τον Πλάτωνα και από γιατρούς και φιλοσόφους της κλασικής αρχαιότητας είναι εκπληκτικά παρόμοιος με τη σύγχρονη μεσογειακή διατροφή, που σήμερα θεωρείται το ιδανικό πρότυπο διατροφής και στη σημερινή εποχή.

Διατροφή και αθλητική προετοιμασία

H αλήθεια είναι ότι υπάρχουν ελάχιστα μόνο κείμενα που περιγράφουν τη διατροφή των αρχαίων αθλητών, η οποία πέρασε από διάφορα στάδια με το πέρας των χρόνων.

Πριν από τον 3ο αιώνα μ.Χ. οι αθλητές τρέφονταν ως επί το πλείστων με ξερά σύκα, υγρό τυρί και σιτάρι. Σύμφωνα με τις γραφές του Διογένη Λαέρτιου, ένας προπονητής εν ονόματι Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που προπονούσε τους αθλητές στρέφοντας του σε μία δίαιτα με βάση το κρέας.

Μάλιστα, ο πρώτος αθλητής με στον οποίο εφήρμοσε αυτή τη μορφή δίαιτας αυτό ήταν ο Ευρυμένης. Ένας άλλος αθλητής, σύμφωνα με τον Παυσανία, που την ίδια περίοδο ακολουθούσε μία διατροφή πλούσια σε κρέας ήταν ο Δρομέας από τη Στύμφαλο, ο οποίος κέρδισε δύο νίκες στον δόλιχο στην Ολυμπία, ισάριθμες νίκες στα Πύθιoυς, τρεις στα Ίσθμιους και πέντε στους Νέμιους Αγώνες.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί πως ο γνωστός σε όλους μας φιλόσοφος Πυθαγόρας ο Σάμιος, ήταν χορτοφάγος, και δεν ήταν αυτός που προώθησε την κατανάλωση κρέατος από τους αθλητές, αλλά ένας συνονόματος του κατά τον Διογένη Λαέρτιο.

Βέβαια, οι αθλητές στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα, δεν τηρούσαν πάντα αυστηρά το διαιτητικό πρόγραμμα προπόνησης. Πολύ ενδιαφέρουσα ήταν η παρατήρηση του Φιλόστρατου, ο οποίος περιέγραψε πως η αθλητική προπόνηση και αλλά και η αντιμετώπιση του κόσμου απέναντι στους αθλητές άλλαξε μέσα στους αιώνες με τους αθλητές συχνά να γίνονται λαίμαργοι προβαίνοντας σε υπέρμετρη κατανάλωση τροφής.

Συγκεκριμένα, εξαιτίας της επιρροής που άσκησε η Σικελία με το φανταχτερό φαγητό της οι προπονητές έγιναν πολύ επιεικείς με τους αθλητές τους, ενώ οι γιατροί τους παρέπεμπαν σε σεφ και μάγειρες για να ευχαριστήσουν τους ουρανίσκους τους.

Τροφές που άρχισαν να καταναλώνονται συχνά ήταν το λευκό ψωμί από αλεσμένο αλεύρι πασπαλισμένο με παπαρουνόσπορο, τα ψάρια και το χοιρινό κρέας, σε αντίθεση με την προηγούμενη ιατρική πρακτική που δεν τα περιλάμβανε.

Μάλιστα, η ιδέα ότι η υπερκατανάλωση τροφής δημιουργεί φανερές ενδείξεις στο σώμα ή το πρόσωπο του αθλητή, βοηθά τον αντίπαλό του να εκτιμήσει το επίπεδο προπόνησης του αντιπάλου του ήταν ευρέως αποδεκτή στην αρχαιότητα.

Ο Φιλόστρατος συγκεκριμένα, είχε παρατηρήσει και διατυπώσει στα κείμενα του «Περί Γυμναστικής» ότι ένας αθλητής που τρώει υπερβολικά διαθέτει πυκνά φρύδια, τη λαχανιασμένη αναπνοή και ρολά λίπους γύρω από τη μέση του, ενώ ένας αθλητής που πίνει πάρα πολύ κρασί έχει υπερβολικό άγχος και γρήγορο παλμό.

Για αυτές τις περιπτώσεις. Ο Φιλόστρατος είχε αναπτύξει διαφορετικές στρατηγικές προκειμένου να επαναφέρει τους αθλητές σε καλή σωματική κατάσταση, ανάλογα με το άθλημά τους.

Συμπέρασμα

Η τυπική διατροφή του λαού στην Αρχαία Ελλάδα, η οποία θεωρούνταν και ευεργετική για την υγεία, ήταν βασισμένη σε φυτικά προϊόντα, και περιείχε περιορισμένες ποσότητες κρέατος και ψαριών.

Διαφορετική μόνο αποτυπώνεται στα αρχαία κείμενα να ήταν η διατροφή των πολεμιστών και των αθλητών, η οποία περιείχε περισσότερο κρέας. Συγκρίνοντας τις πεποιθήσεις αυτές των αρχαίων με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα, βλέπουμε ότι δεν διαφέρουν στα βασικά τους σημεία.

Αφενός σήμερα γνωρίσουμε ότι το μεσογειακό μοντέλο διατροφής που περιέχει μικρή κατανάλωση κρέατος είναι το πιο ευεργετικό για την υγεία, αφετέρου έχει αποδειχτεί επίσης ότι οι αθλητές μπορούν να επωφεληθούν από μεγαλύτερες ποσότητες πρωτεΐνης ούτως ώστε να βελτιστοποιηθούν τα αποτελέσματα της προπόνησής τους.

Ακολούθησε την fmh.gr στο Google News, στο Twitter, στο Facebook, στο Υoutube, στο TikTok και στο Instagram

Απο την Φωτεινή Αθανασοπούλου, Διαιτολόγος Διατροφολόγος, συνεργάτης του Διατροφολογικού κέντρου Bioiatriki+ στους Αμπελόκηπους Αθήνας.

Πηγές:

1. Grivetti LE, Applegate EA. From Olympia to Atlanta: a cultural-historical perspective on diet and athletic training. J Nutr. 1997 May;127(5 Suppl):860S-868S. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9164253/
2. Minelli P, Montinari MR. The Mediterranean Diet And Cardioprotection: Historical Overview And Current Research. J Multidiscip Healthc. 2019 Sep 27;12:805-815. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31632049/
3. Waterlow JC. Diet of the classical period of Greece and Rome. Eur J Clin Nutr. 1989;43 Suppl 2:3-12. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2689162/